Eenzaamheid : een ongelukkige relatie tussen mens en stad

Waarom lijkt er in Utrecht minder eenzaamheid te zijn dan in andere steden? Waarom is in de ene wijk meer en in de andere wijk minder eenzaamheid? Met deze vragen bleef ik zitten na bestudering van de zachte kaart van PosadMaxwan over eenzaamheid. In de gesprekken hierover vond ik uit dat het eenzaamheid een gevolg is van een onderliggend probleem. Eenzaamheid is de mismatch tussen beleving en verwachtingen van de relaties met de omgeving: een ongelukkige relatie tussen mensen stad.

De relatie met de stad waarin je woont, is misschien nog nooit zo belangrijk geweest. Al maanden werken we thuis en reizen we minder ver. De eigen woning en de directe omgeving spelen eengrotere rol in ons dagelijks leven. En dan komen de muren soms op ons af. Naar aanleiding van dekaart van PosadMaxwan over eenzaamheid ging ik in gesprek met deskundigen en stadsbewoners over deze relatie. Waarom is eenzaamheid een probleem van de stad?

Kwetsbare wijken

Uit onderzoek blijkt dat er bepaalde risicofactoren zijn voor het ervaren van ernstige eenzaamheid. Zo noemt de Volksgezondheidsmonitor Utrecht het hebben van een lager opleidingsniveau, deel uitmaken van een eenoudergezin, alleen wonen, een migratie-achtergrond en 80 jaar of ouder zijn. Vanuit dit rijtje indicatoren geredeneerd, zijn er bepaalde wijken in steden waar relatief meer bewoners kwetsbaar zijn voor eenzaamheid, bijvoorbeeld in Utrecht Overvecht. In 2016 gaf 21% van de bewoners van deze wijk aan ernstig eenzaam te zijn, in 2018 daalde dit naar 17%; dat is relatief gezien nog steeds een hoog cijfer.[1] Bepaalde wijken zijn dus kwetsbaar voor hogere percentages ernstige eenzaamheid. Dit klopt ook met de bevindingen vanuit de kaart van PosadMaxwan. Zo is zichtbaar dat ernstige eenzaamheid vaak voorkomt in wijken met een relatief hoog percentage eenpersoonshuishoudens.

Klik hier voor een vergrote versie van de kaart

“Ernstige eenzaamheid komt vaak voor in wijken met een relatief hoog percentage eenpersoonshuishoudens”

De cijfers van Utrecht

Utrecht schittert in afwezigheid, schreef ik in mijn vorige artikel op basis van de kaart van PosadMaxwan. Ik vroeg mij af of dit bijvoorbeeld te maken kon hebben met het gebrek aan veel hoogbouw of met de jonge gemiddelde leeftijd van haar bewoners. Ik dook eerst eens in de cijfers. Kijken we naar de ernstige eenzaamheid op stadsniveau in de cijfers van 2016, dan kent Utrecht niet een hoog percentage (11%) ten opzichte van bijvoorbeeld Amsterdam (13%), Eindhoven (14%) of Den Haag (16%).[2] Maar de verschillen tussen de percentages van deze steden zijn niet heel groot. Jacko de With, Gezondheidsexpert gemeente Utrecht en betrokken bij de onderzoeken naar eenzaamheid, stelt ook dat de cijfers niet alles zeggen. De mate van eenzaamheid verschilt per wijk, per buurt en ook per moment van meten. In de cijfers van de Volksgezondheidsmonitor Utrecht van 2016 viel bijvoorbeeld naast de wijk Overvecht ook de nieuwbouwwijk Leidsche Rijn op, maar bij de meting in 2018 waren de cijfers minder alarmerend.[3]

Nieuw in de stad

Een opvallende uitkomst vond ik dat er veel eenzaamheid is in de Vinex-wijk. Hoe komt dat? “In Leidsche Rijn spelen hele andere indicatoren dan in een wijk als Overvecht”, vertellen Jacko en Daphne van Rhee, Beleidsadviseur Sociaal Ondernemerschap & Eenzaamheid gemeente Utrecht. “Leidsche Rijn viel op wat betreft sociale eenzaamheid. Dit zou je kunnen verklaren doordat er nog geen bestaand sociaal netwerk was in deze nieuwe wijk. Daarnaast zag je ook relatief veel scheidingen, wat het risico op eenzaamheidsgevoelens ook vergroot.”

Aandacht voor eenzaamheid in de nieuwbouwwijk

Hoewel de cijfers inmiddels minder alarmerend zijn, kunnen we van Leidsche Rijn leren aandacht te hebben voor sociale eenzaamheid binnen nieuwbouwprojecten. “Het is belangrijk dat de wijk ontmoetingen faciliteert en op tijd voldoende voorzieningen heeft. In Leidsche Rijn was het centrum pas relatief laat af en ook duurde het even voordat de ov-verbinding optimaal was. Hierdoor waren mensen al gewend de auto te gebruiken en dat stimuleert ook geen contact”, aldus Daphne. Jacko vertelt dat bij nieuwbouwprojecten in Utrecht daarom adviseurs gezonde leefomgeving vanuit de gemeente worden ingezet. Zij brengen het brede perspectief van gezondheid bij bouwplannen onder de aandacht: van de luchtkwaliteit tot het inrichten van een openbare ruimte die bewoners uitnodigt elkaar te ontmoeten.

Eenzaam de hoogte in?

De fysieke inrichting van de stad heeft dus volgens Jacko en Daphne invloed op eenzaamheid. Echter, harde verbanden tussen de bebouwde omgeving met eenzaamheid zijn niet zo makkelijk gelegd. In een analyse van de open data over de hoeveelheid een- of meergezinswoningen (vrijstaande woningen of flats) zie ik geen opvallende uitkomsten. Utrecht is dus niet minder eenzaam door minder hoogbouw. Maar het gebouw waarin je woont kan wél invloed hebben op je beleving van sociale verbondenheid. Jacko zegt uit eigen ervaring dat het leven in een flat best anoniem kan zijn. In de flat komen mensen elkaar weinig tegen. Daphe spreekt dit tegen. Zij woont zelf in een flat in Rotterdam centrum en herkent dit juist niet. “Hoewel we een eigenlijk geen ontmoetingsruimten hebben, is er veel contact met de buren. Juist de afgelopen maanden in tijden van de lockdown. Er werd van alles georganiseerd, van balkonbingo’s tot aan silent disco’s.”

“De fysieke inrichting van de stad heeft invloed op eenzaamheid”

De ruimte om ons heen

Ook sprak ik met Robin en Puck, de een studeert nog, de ander is net afgestuurd. In mijn gesprekken met hen viel mij op hoeveel de directe leefomgeving invloed heeft op wie en waar ze mensen ontmoeten. Robin woont in Lombok, Utrecht. “Ik woon dicht op de straat, met veel goede lokale ondernemers en voorzieningen dichtbij. Ik ga vanzelf meer de straat op. Ik ga gemakkelijk de deur uit, hoef daar weinig moeite voor te doen.” Dat is volgens haar heel anders voor studenten die wonen op de Universiteitscampus de Uithof, waar minder leven op straat is, zeker in tijden van Corona. Voor deze bewoners is het belangrijk dat ze initiatiefrijk en vaardig zijn om activiteiten te organiseren en elkaar op te zoeken. Als de omgeving niet uitnodigt tot ontmoeting, zijn sociale vaardigheden van bewoners essentieel om niet te vereenzamen.

Jong en eenzaam

Hier op doorredenerend kom ik tot de veronderstelling dat een jonge stad als Utrecht minder eenzaamheid kent door de lage gemiddelde leeftijd van haar inwoners. De groep waar ernstige eenzaamheid het meest voorkomt is immers 65 jaar en ouder. Dit kan dus het lagere percentage ernstige eenzaamheid verklaren. Er zijn echter ook andere doelgroepen waar eenzaamheid een steeds vaker voorkomend probleem is, zoals de leeftijdsgroep van 40 tot 64 jaar, ouderen met een migratieachtergrond en jongeren. Opvallend genoeg zijn het jongeren en jongvolwassenen waar de grootste toename van eenzaamheid in de recente onderzoeken in de periode van lockdown te zien is.[4] Ook Jolanda van Gerwe ziet een toename van het aantal meldingen gedurende deze coronatijd. Ze is oprichter stichting Join us die zich inzet voor de aanpak van eenzaamheid onder jongeren. “Jongeren zijn juist erg gericht op hun sociale relaties en zijn ook het meest afhankelijk hiervan. Ineens alleen thuis zitten, heeft een grote impact op hun leven.”

“Als de omgeving niet uitnodigt tot ontmoeting, zijn sociale vaardigheden van bewoners essentieel om niet te vereenzamen”

Waarom hebben we het eigenlijk over eenzaamheid?

Gelukkig wordt steeds vaker over deze doelgroepen nagedacht. Zo is Movisie bezig met een verkenning over eenzaamheid onder jongeren tussen 16 en 27 jaar. “Wanneer ik kijk naar wat de stad heeft ingericht voor studenten en young professionals, dan is de opbrengst hiervan mager”, stelt Jan Willem van de Maat, Onderzoeker Sociale Zorg bij Movisie. “We gaan in onze samenleving uit van volwassenen die voor zichzelf kunnen zorgen, en als dat dus niet zo is, is er veel schaamte. Het begint dus ook echt met bewustwording en zelfinzicht.” Dit is ook waar Stichting Join us zich voor inzet. Daarbij stellen zowel Jolanda als Jan Willem dat het belangrijk is een positieve focus in de aanpak te kiezen. “Door jongeren te leren hoe zij zelf een netwerk onderhouden en opbouwen, maakt ze dat sterker”, vertelt Jolanda. “De boodschap is: vertrouw in jezelf én in je omgeving.

Mens en welzijn centraal

De aanpak van eenzaamheid is dus per wijk, buurt en individu verschillend. Maatwerk is nodig. Jan Willem beaamt dit. Er bestaat volgens hem een nieuw modewoord in de sociale sector: “positieve gezondheid”. Hij legt uit: “Het gaat erom breder te kijken naar wat belangrijk is voor de mens: mentaal, sociaal, zingeving, financieel en de tevredenheid over je woonomgeving. Je kijkt dus vanuit verschillende invalshoeken naar eenzaamheid, om erachter te komen aan welke knop je moet draaien voor verbetering. Een model helpt mensen om zelf te bedenken wat belangrijk voor ze is.” Dit klinkt logisch en eenvoudig, maar de uitwerking daarvan is dat niet. “Deze aanpak vraagt van beleidsmakers van verschillende beleidsterreinen om met elkaar samen te werken.” De aanpak van eenzaamheid ligt dus zowel in de handen van de maatschappelijk werker, huisarts en buurtbewoner als bij de vormgevers van onze steden.w

Een voorbeeld van zo’n integrale aanpak vanuit gemeente Utrecht is de ‘Stel je voor’ campagne, een initiatief van NS en ProRail in samenwerking met de gemeente. Het idee is dat binnen een groot netwerk ‘Utrecht omarmt’ activiteiten worden georganiseerd om eenzaamheid onder de aandacht te brengen en op tijd te signaleren. Uitgangspunt daarbij is dat allerlei partijen eenzaamheid tijdig signaleren, de huisarts, maar ook de maatschappelijk werk, buurtorganisaties of de medewerker van de supermarkt.[5]

Een andere bouwcultuur

De cijfers leren ons dat eenzaamheid wel degelijk een probleem is in Nederland, zo is ook te zien op de kaart van PosadMaxwan. Maar de cijfers vertellen niet het hele verhaal, want eenzaamheid is lastig te meten. Hoge eenzaamheidscijfers vallen vaak samen met wijken waarin veel kwetsbare mensen wonen. Eenzaamheid is immers verbonden met gezondheid, welzijn en de verbinding die je voelt met je omgeving. Door de coronamaatregelen ervaren daardoor ook jongeren het afgelopen jaar steeds meer eenzaamheid.

Nu we veel tijd thuis doorbrengen, leren we dat de relatie met onze leefomgeving, zowel sociaal als fysiek, van groot belang is. En in deze relatie moeten we investeren. De ruimte waarin we wonen, ontmoeten en werken, kan sociaal contact helpen of juist belemmeren. In de gesprekken die ik voerde over eenzaamheid kwam telkens terug dat de stad integraal moet worden ontworpen en gepland. Faciliteer de ontmoeting in de openbare ruimte, maar ook de gebouwde omgeving. Zorg voor goede voorzieningen en verbind die door een goede bereikbaarheid met het sociale programma van de stad. Daarom roep ik architecten en stedenbouwkundigen op: faciliteer van gebouw tot stad ontmoeting om eenzaamheid te voorkomen.

Voel je je somber, leeg en eenzaam? Wellicht zijn dit symptomen van een depressie. Kijk op 113.nl/depressie voor informatie en hulp bij depressie.

Bronnen

Gesproken met

Jan Willem van de Maat, Onderzoeker Sociale Zorg bij Movisie
Robin (24 jaar) en Puck (28 jaar), jonge bewoners van de stad
Jolanda van Gerwe, directeur en oprichting Join us (join-us.nu)
Daphne van Rhee (Beleidsadviseur Sociaal Ondernemerschap & Eenzaamheid gemeente Utrecht)
Jacko de With (gezondheidsexpert gemeente Utrecht)