In talloze culturen zijn door de eeuwen heen centra van geestesleven en stilte ook de drijvende kracht geweest voor veranderingen die het dagelijks leven ten goede kwamen. Door de materiële leefomstandigheden te verbeteren kwam er gelijktijdig ruimte vrij voor creativiteit, cultuur en spiritualiteit. Deze traditie kent ook sporen in de tot standkoming van kunstresidenties. Door het scheppen van architecturale schoonheid, door de beleving van stilte die uitnodigt tot reflectie, door de ruimte die zich leent tot interactie met de omgeving. De tumultueuze weerslag die de huidige coronacrisis op ons leven heeft, gaande van de economische tot emotionele repercussies is immens. COVID-19 raakt de culturele sector in het diepste van zijn ziel. Je zou kunnen stellen dat de crisis het belang van kunstresidenties versterkt als oases van rust en reflectie voor kunstenaars. Ze vormen een veilige plek voor respijt om te reflecteren en creëren.
Kunstresidenties bieden een psychologische en fysieke ruimte aan zodat kunstenaars zich van de dagelijkse routine los kunnen koppelen om zich aan hun projecten te wijden. Ze reiken een ruimte aan waardoor de mogelijkheid ontstaat om op een constructieve wijze oplossingen te zoeken voor actuele maatschappelijke problemen. Tijdens economische onzekere tijden, zoals deze globale gezondheidscrisis, zorgen ze ook voor financiële ademruimte en bieden ze een periode van stabiliteit aan, waardoor de kunstenaar meer vrijheid krijgt om te creëren.
Architectuur en kunst vullen elkaar aan, ze vormen een complementaire combinatie, waarbij ze elk op hun manier een communicatiemiddel vormen voor innerlijke concepten.
Vanuit mijn achtergrond in biomedische wetenschappen en psychologie constateer ik het belang van kunstresidenties, hun ontwerp en de bijdrage tot het verhogen van de ecopsychologie en daar wil ik graag voor pleiten. Ik heb voor dit artikel vijf kunstresidenties geselecteerd verspreid over verschillende continenten die elk aandacht schenken aan sociaal-maatschappelijke vraagtekens die de kunstenaar of schrijver in interactie laten treden met de omgeving. Elk van deze residenties speelt in op een bevorderlijke ecopsychologie door middel van zijn design. Ecopsychologie is een relatief nieuwe tak van de psychologie die de relatie tussen de mens en zijn omgeving onderzoekt. In dit veld wordt de term omgeving breed geïnterpreteerd: het gaat van de natuurlijke als bebouwde omgeving, sociale setting tot leeromgeving. Dit multidisciplinair onderzoeksveld integreert inzichten uit de exacte wetenschappen, antropologie en traditionele culturen om het welzijn te bevorderen. De gekozen residenties tonen door middel van hun filosofie en designmanifest aan welke helende uitstraling ze hebben, zowel voor diegenen die er verblijven als voor de lokale bevolking. Ze hebben een signaalfunctie en wijzen de weg naar een betere wereld.
Casa Wabi – Puerto Escondido, Oaxaca, Mexico
Casa Wabi in Mexico poogt kunst en de lokale gemeenschap samen te brengen, al zorgt de pandemie er voor dat de directe interacties beperkt zijn. De fundación focust zich daarom nu op het ondersteunen van projecten die zich wijden aan publieke ruimtes en schoolinterventies. Dit in navolging van de doelstelling van Casa Wabi: het creëren van creatieve en reflectieve ruimtes.
De residentie Casa Wabi is het kunstoord langs de Mexicaanse kust, ontworpen door Tadao Ando. De residentie is gecreëerd door de Mexicaanse kunstenaar Bosco Sodi in 2014 en leent zijn naam aan het Japanse concept “Wabi-Sabi” – wat een visie op de wereld vertolkt die het transcendente en het imperfecte omarmt. Op basis van deze filosofie werd de organisatie zó geconcipieerd dat er een plek is voor samenwerking en interactie tussen de lokale gemeenschap en de kunstenaars.
Het architecturaal plan van Casa Wabi is als een monumentaal kompas. De uitgestrekte betonnen muur, 312 meter lang, loopt van west tot oost langs de kustlijn van de Stille Oceaan. Het geeft de horizontale afbakeningen aan tussen de publieke ruimtes aan de noordkant en de private aan de zuidkant. De wand vormt tevens een tactiel canvas voor de vluchtige reflecties van de diep rode-oranje tinten bij zonsondergang. Over de artificiële horizon van deze muur kan men de tropische palapas spotten, open woningen met een dak uit gedroogde palmbladen. De noord-zuid as wordt gevormd door een esplanade met een terras en een zwembad en reikt bijna tot aan de golven. De organisatie, geleid door Carla Sodi, daagt architecten en kunstenaars uit tot natuurcontemplatie en tot het faciliteren van interacties met de lokale bewoners. Het is een unieke plek, zowel architecturaal als omwille van de creatieve sociale mogelijkheden waarvoor het model staat.
Woning Van Wassenhove & The Wunderkamer Residence – Sint Martens Latem, België
Kunstenaarsresidenties reminisceren aan de vroegere 19de eeuwse plattelandsherbergen die voor landschapskunstenaars vaste adressen werden en uitgroeiden tot artistieke ontmoetingsplaatsen. Het Franse dorpje Barbizon en het Nederlandse Volendam zijn daar bekende voorbeelden van, maar ook België kende verschillende kunstenaarskolonies. Het kunstenaarsdorp Sint-Martens-Latem vormt hier een apart geval waar de kunstenaars eerder bij elkaar op bezoek gingen dan samen te hokken in een herberg of hotel. Dit dorp telt momenteel twee residentieprogramma’s, namelijk Villa Van Wassenhove en The Wunderkamer. Het initiatief komt van het kunstmuseum Dhondt-Dhaenens. De eerste residentie werd gebouwd in opdracht van Albert Van Wassenhove. Na het zien van de Lieve-Vrouw van Kerselarekapel door de architect Juliaan Lampens was Van Wassenhove zo onder de indruk dat hij Lampens vroeg hem een bachelor-pad op maat te ontwerpen. Het Museum Dhondt-Dhaenens startte in het najaar 2015 een residentieprogramma in Villa Van Wassenhove. Deze ‘brutalistische’ villa is een gebouw uit hout, glas en beton en bestaat uit open ruimtes die in elkaar vloeien waarbij de interne geometrische vormen structuur geven aan de verschillende woonfuncties. Kunst- en architectuurliefhebbers kunnen de villa ook voor een kortverblijf huren en als uitvalsbasis gebruiken om de Leiestreek te exploreren.
Daarnaast biedt het museum sinds 2018 ook The Wunderkamer Residence aan. Deze is het resultaat van een symbiose tussen kunstenaar Hans Op de Beeck en architect Mo Vandenberghe (studio MOTO) waarbij de voormalige Villa Meander werd getransformeerd tot een gesamtkunstwerk. De villa werd omgevormd tot een zwartkleurige enigma dat uit het Leielandschap piekt als een monumentale sculptuur. Het gebouw huisvest de persoonlijke bibliotheek van de bekende curator Jan Hoet en biedt een residentieruimte voor kunstenaars, onderzoekers en schrijvers. Beiden residenties stimuleren de status van Sint Martens Latem als kunstenaarskolonie en vormen een ideale uitvalsbasis voor inspiratie, reflectie en een open dialoog.
Fondation Jan Michalski – Montricher, Zwitserland
Het accent bij deze residentie ligt expliciet bij wat ze kan betekenen voor de omgeving en de maatschappij en niet enkel voor de kunstenaar. De Fondation Jan Michalski in Zwitserland vraagt daarom dat kandidaat residenten voorstellen indienen die zich richten op de natuur, socio-ecologische interacties en de impact van onze acties op de natuur. Hoe schrijvers, in het kader van de huidige reisrestricties, dit onderwerp zullen omarmen is een bewogen vraagteken gezien de ademruimte die de restricties globaal aan ons ecologisch systeem biedt.
De Jan Michalski Foundation organiseert residenties voor schrijvers en vertalers. Deze kunnen in de architectonische boomhutten, ontworpen door Vincent Pierre Mangeat en Pierre Wahlen, verblijven om aan hun project te werken. Vanuit deze boomhutten, gelegen aan de voet van het Jura gebergte, is er een spectaculair zicht op het Meer van Genève en de Alpen. Een perfecte vista om te kunnen reflecteren en creëren. Naast de boomhutten is er tevens een grote bibliotheek met meer dan 4000 volumes ter beschikking evenals een auditorium, een sacrale ruimte met elementen van hout en beton. De stoelen zijn een aangepaste versie van de 6040 Flex XXL, elk voorzien met een individuele verlichting. Alle gebouwen zijn verweven onder een luifel die de kruin van een bos nabootst. Een design die het manifest van de residentie weerspiegeld. Het doel van de organisatie, opgericht door uitgeefster Vera Michalski, is het ondersteunen van literaire creaties. De vele activiteiten die worden georganiseerd beogen het lees-enthousiasme te stimuleren.
In Zuid-Senegal vinden we Thread, een socio-cultureel centrum dat het resultaat is van een multidisciplinaire samenwerking tussen de Josef and Anni Albers Foundation, de lokale arts Magueye Ba en de architecte Toshiko Mori. Dit leidde tot het ontstaan van een veelzijdige en flexibele ruimte. Thread functioneert als een veelzijdige kunstresidentie, gezondheidscentrum en sociale hub. Het dynamisch karakter van Thread zien we terug in de vormen van het gebouw. De traditionele hellende daken zijn zó getransformeerd dat ze via een proces van inversie functioneren als een regenwatercollector. Dat regenwater wordt door de lokale vrouwen gebruikt om tijdens het droogseizoen van november tot mei gewassen te telen. Er werd gebruik gemaakt van traditionele materialen in combinatie met de innovatieve technieken van Mori. Het resultaat is een iconisch gebouw dat resoneert met de lokale cultuur. Het residentieprogramma ligt momenteel echter stil omwille van de COVID-19 crisis, maar de locatie wordt nog steeds gebruikt door de lokale bevolking en als ‘ontmoetingsplek’ voor social-distancing.
Aomori Contemporary Art Centre – Aomori, Japan
De Aomori Contemporary Art Centre is gecentreerd rond het ontwikkelen van veelzijdige tentoonstellingen en het concept Artist In Residency. Tweemaal per jaar worden kunstenaars uitgenodigd om in residentie te treden. Het kunstcentrum werd net zoals Casa Wabi ontworpen door Tadao Ando en is in harmonie met de omliggende topografie, met als thema “unseen architecture”, zodat de gebouwen letterlijk verborgen zijn tussen de vegetatie. De ACAC bestaat uit drie hallen: de lineaire Creative Hall en de Residential Hall werden beiden ontworpen met het beeld van bruggen die de vallei omarmen. De derde hal is de hoefijzervormige Exhibition Hall, die bestaat uit een galerij en een circulair dak. Deze unieke architecturale ruimtes zijn ontworpen om de creativiteit van de verblijvende kunstenaars te stimuleren en om nieuwe ervaringen uit te lokken. Ondanks de pandemie organiseert de Aomori Contemporary Art Centre in Japan wel nog residenties en roept het internationale kunstenaars op een aanvraag in te dienen. De geselecteerde kunstenaars zullen zich kunnen concentreren op onderzoek, kunst, workshops, tentoonstellingen of optredens.
In mijn inleiding heb ik kunstresidenties in een cultuurhistorische context en traditie geplaatst. Het zijn moderne oases van stilte, reflectie en creativiteit. Elk in interactie met de natuurlijke omgeving en met de lokale bevolking – telkens ondersteund door een architectuur die dat alles in de hand werkt. Ze implementeren principes uit de ecopsychologie door hun accent op zintuigelijk design en beleving te leggen, zo bevorderen ze cognitieve capaciteiten en reductie van stress en bevorderen ze een gevoel van welzijn. Architectuur en kunst vullen elkaar aan, ze vormen een complementaire combinatie, waarbij ze elk op hun manier een communicatiemiddel vormen voor innerlijke concepten.
Hierdoor bewijzen deze kunstresidenties hun sociale en filosofische relevantie in tijden van COVID-19. Dus aan alle kunstenaars onder ons, nu is het moment om deze penibele tijden in rust en rijnheid te ontvluchten en te vertoeven in bovenstaande architectonische residenties.