In de stad ben je nooit alleen. Maar ondanks alle mensen kun je jezelf er wel extreem eenzaam voelen. Eenzaamheid neemt toe in Nederland en het is een veelbesproken probleem; zeker in de afgelopen maanden tijdens de lockdown. We werken veel thuis, soms ook alleen, konden een aantal weken elkaar niet ontmoeten op het terras en spontane ontmoetingen werden schaars. Eenzaamheid kan verstrekkende gevolgen hebben. Zo schrijft het RIVM dat eenzaamheid het risico op de ziekte van Alzheimer, coronaire hartziekten en beroerte vergroot. Bovendien is het een erg onplezierige ervaring.
Maar wat is eenzaamheid precies? En op welke manier heeft de stad er invloed op? PosadMaxwan tekende een kaart op basis van cijfers over extreme eenzaamheid in de wijk. Vanuit de hypothese dat met name ouderen kwetsbaar zijn voor het ervaren van eenzaamheid zoekt de kaart naar mogelijke verbanden. Wat valt op? Eenzaamheid is met name een probleem van de grote stad.
Klik hier voor een vergrote versie van de kaart.
In één oogopslag valt in de kaart van PosadMaxwan op dat extreme eenzaamheid, gevisualiseerd met de sippe gele smileys, procentueel vooral veel voorkomt in de Randstad en Zuid-Limburg. Met name dus in de steden Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Heerlen. Utrecht schittert hier in afwezigheid. Dat is opvallend en ik ben er nog niet achter waarom dit is. In mijn volgende artikel zoom ik hier daarom verder op in. Dat eenzaamheid een probleem is van de stad, roept de vraag op hoe dit komt.
Wat is eenzaamheid?
Eerst even terug naar de vraag: wat is eenzaamheid nu precies? Eenzaamheid is een persoonlijke, negatieve ervaring, waarbij iemand zijn bestaande relaties afweegt tegen zijn eigen wensen of verwachtingen daarin. Iemand die eenzaam is, kan bijvoorbeeld contacten missen met een bredere groep mensen of kan juist een emotioneel hechte relatie missen. Het is in ieder geval een onwenselijke situatie en kan uiteenlopende oorzaken hebben. Eenzaamheid speelt bijvoorbeeld op bij veranderingen van relaties (scheiding) of veranderingen in woonomgeving (verhuizen), bij financiële problemen of werkeloosheid. Ook de persoonlijke eigenschappen en gezondheid spelen een grote rol. Eenzaamheid en de mogelijke oplossingen daarvoor kennen dus vele kanten, aldus de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (2017).
”Eenzaamheid is een persoonlijke, negatieve ervaring, waarbij iemand zijn bestaande relaties afweegt tegen zijn eigen wensen of verwachtingen daarin”
De zachte kaart
De kaart van PosadMaxwan baseert zich op cijfers van het RIVM, de Gezondheidsmonitor van 2016. Hierin worden aan een groot aantal respondenten stellingen voorgelegd over de sociale relaties. De uitkomsten van deze monitor, gekoppeld aan andere kenmerken van personen die samenhangen met eenzaamheid, zoals leeftijd, geven een beeld van de eenzaamheid op wijkniveau. De kaart toont de wijken met extreme eenzaamheid. Iemand is extreem eenzaam bij minstens negen ongunstige scores op de 11 stellingen over eenzaamheid uit de Gezondheidsmonitor.
Individueel probleem, maatschappelijke opgave
Eenzaamheid is dus een individueel probleem dat per persoon verschillende oorzaken kent en verschillend wordt ervaren. Het is echter ook een probleem dat de samenleving in zijn geheel raakt en wordt beïnvloed door de manier van hoe we met elkaar samenleven, hoe we onze steden vorm hebben gegeven en de samenstelling van de bevolking. De kaart van PosadMaxwan toont een aantal van deze aspecten.
”Er is dus zeker ook een verband te zien tussen leeftijd en ervaren eenzaamheid”
We wonen vaker alleen
Allereerst valt direct op dat ernstige eenzaamheid vaak voorkomt in wijken met hoge percentage eenpersoonshuishoudens. Deze wijken bevinden zich vaak in de grote steden. Het aantal eenpersoonhuishoudens in Nederland neemt toe, en zal nog verder toenemen, onder andere door de vergrijzende bevolking. Daarnaast toont de kaart dat ouderen kwetsbaarder zijn voor het ervaren van eenzaamheid. Onderzoek van het RIVM wijst uit dat eenzaamheid in 2016 bij 63% van de 85+’ers voorkwam. Er is dus zeker ook een verband te zien tussen leeftijd en ervaren eenzaamheid.
Leefbaarheid
Ten derde bekeek PosadMaxwan de relatie tussen eenzaamheid en de Leefbarometer. De Leefbarometer is een tool van het ministerie van BZK die informatie geeft over de leefbaarheid in buurten en wijken. De leefbaarheid is daarbij gedefinieerd als de mate waarin de leefomgeving aansluit bij de voorwaarden en behoeften die er door de mens aan worden gesteld. Hierin valt op dat in ongeveer de helft van de wijken met ernstige eenzaamheid ook een onvoldoende wordt gescoord op de leefbaarheid.
Fysieke leefomgeving
Uit de kaart rolt niet direct een causaal verband tussen de weergegeven data en eenzaamheid. Dat is niet zo gek, want eenzaamheid is een complex probleem. De relatie tussen de fysieke inrichting van de stad en eenzaamheid is dus ook niet zo makkelijk te maken. De woonomgeving zelf kan echter zeker van invloed zijn op je gevoel van eenzaamheid of juist het ontbreken hiervan. Zo vertelt architect Arna Mačkić in de 2Doc Door de ogen van Arna over de open portieken en collectieve ruimten in het appartementengebouw van haar jeugd in Mostar die ruimte boden voor ontmoetingen. Het gebouw versterkte het gevoel van samenhorigheid en sociale controle.
”De relatie tussen de fysieke inrichting van de stad en eenzaamheid is dus ook niet zo makkelijk te maken”
Sociale verbinding kan het gevoel van eenzaamheid tegengaan. Bij een toenemende vergrijzende samenleving waarin we bovendien ook nog eens vaker alleen wonen en – sinds het coronavirus ook steeds vaker alleen werken – is een goede inrichting van de stad misschien wel nog belangrijker geworden. De verbinding die normaal gezien vanzelfsprekend op werk of binnen je eigen gezin plaatsvindt, moet nu worden gefaciliteerd op straat, in het park en in de publieke ruimtes van de stad.
De zachte kaart
De zachte kaart van PosadMaxwan geeft ons meer inzicht in het probleem van eenzaamheid, maar roept tegelijkertijd ook vragen op. Daarmee is de kaart een hulpmiddel om het gesprek aan te gaan over dit onderwerp. Hoe ervaar jij eenzaamheid? Wat valt je op in de kaart over je eigen stad? In mijn volgende artikel wil ik inzoomen op eenzaamheid onder jongeren. Dus wil je daarover mee denken, stuur me een bericht door te mailen naar redactie@a-zine.nl.