Nu de laatste hittegolf net voorbij is, bezinnen we ons op hoe we de volgende keer hem te lijf gaan, want hete zomerdagen komen steeds vaker voor, zo stelt het KNMI in de klimaatscenario’s. Toch maar een airconditioning aanschaffen? Maar overal airco’s aan de gevels is niet gewenst. Niet voor het energieverbruik, maar ook de buitenruimte warmt er nog harder van op. Hoe kunnen we met de inrichting van onze buitenruimte onze steden hittebestendig maken? De voelbare temperatuur wordt immers bepaald door meerdere factoren die verschillen van plek tot plek, afhankelijk hoe de buitenruimte is ingericht.
Waarom is hitte eigenlijk een probleem? De stress van te veel hitte beïnvloed de gezondheid van kwetsbare groepen negatief, bijvoorbeeld voor ouderen en mensen die chronisch ziek zijn. Ook kunnen mensen bij aanhoudende warmte last krijgen van een slechte nachtrust en lage arbeidsproductiviteit. Daarnaast heeft extreme hitte een negatief effect op verschillende sectoren: evenementen worden afgelast, brugconstructies zetten uit en drinkwaterleidingen warmen op. Voor een volledig beeld heeft de Hogeschool van Amsterdam een mindmap gemaakt van de problematiek rondom hittestress.
Bekijk de interactieve mindmap hier.
Het eilandeffect
Over hoe we hitte ervaren heeft watermanagement consultancy & IT bedrijf Nelen & Schuurmans een hittekaart ontwikkeld die de gevoelstemperatuur op een windstille zomerdag toont. Op de kaart is duidelijk te zien dat hittestress een probleem van de stad is. Tussen de stad en landschappelijk gebied kan er een aanzienlijk groot temperatuurverschil zijn, met name ’s nachts. Dan koelt het in de stad niet af, omdat de warmte in de stenen, de asfaltwegen en het beton blijft hangen. Dit heet het hitte-eilandeffect. De verharde materialen van een dichtbebouwde stad absorberen de warmte uit het zonlicht. En daarbij komt er extra warmte vrij bij het gebruik van elektrische apparaten, auto’s en fabrieken.
Zie hier hoe sterk het hitte-eilandeffect in je eigen buurt is.
Factoren voor gevoelstemperatuur
De uit meerdere lagen bestaande kaart geeft de waardes weer van de gevoelstemperatuur in de buitenruimte. De luchttemperatuur die van een thermometer af te lezen is, geeft bij een hoge aantal Celsius niet direct hittestress. Voor je gevoel kan het in een park tussen de grassprieten onder de schaduw van een boom met een verkoelend windje aangenaam zijn, terwijl dezelfde temperatuur dat middenin de stad op een plein niet is. Een betere maat voor hittestress is daarom de gevoelstemperatuur. De gevoelstemperatuur wordt beïnvloed door omgevingsfactoren.
“Een betere maat voor hittestress is daarom de gevoelstemperatuur”
Hitteopgave in de buitenruimte
Hoe hitte in de stad wordt beleefd, is sterk afhankelijk van de stedelijke structuur door onder andere de straatbreedtes en gebouwhoogtes. Wisse Beets van Nelen & Schuurmans vertelt waar op de kaart zich de hitteopgave bevindt: “De versteende gebieden zoals bedrijventerreinen zijn het heetst. Daar is de buitenruimte ingericht voor het benodigde vrachtverkeer, staat de airco flink te draaien en moet het personeel een heel een stuk lopen naar een verkoelende plek in de open lucht.” Maar hier ligt volgens hem niet het grootste probleem. Aandacht moet er volgens hem zijn voor gebieden waar verzorgingstehuizen staan. En in drinkwatergebieden waar het waterleidingsysteem niet mag opwarmen. “Het zijn deze plekken in de stad waar hitte een negatief effect heeft op de menselijke gezondheid. Hier kunnen ouderen met gezondheidsproblemen overlijden. Of drinkwater aan kwaliteit verliezen.”
Vegetatie en water
Ontwerpen aan een hittebestendige stad is daarom met de stijgende temperaturen van steeds groter belang. Dit begint bij de inpassing van vegetatie en stromend water. Eén van de lagen in de kaart toont de index die bepaalt in hoeverre de warmtestraling van de zon absorbeert in versteende materialen, of juist wordt omgezet naar verdamping door vegetatie. Zo zorgt een boom voor verkoeling door de verdamping van het water via de bladeren en verandert op die manier de luchttemperatuur. Daarbij geven bladeren schaduw (schaduwoppervlakte in de kaart) die de gevoelstemperatuur doet dalen. Bomen zijn de méést effectieve manier van stadsverkoeling. Maar stadsbomen hebben het zwaar. Er is vaak beperkte ondergrondse ruimte voor de wortels, de grond is verdicht en door toenemende verharding bereikt weinig regenwater de wortels.
“Bomen zijn de méést effectieve manier van stadsverkoeling”
De verdampingsfactor van vegetatie hangt dus samen met het bereik naar water in de bodem. Maar op hete zomerdagen is vegetatie niet de enige met een watervraag. Wisse legt uit: “In Nederland hebben we een uitgebreid afwateringssysteem van het regenwater in de stad liggen. Door het jaar heen is meer neerslag is gaan vallen, maar dit gebeurt met hogere pieken. Veel neerslag sijpelt hierdoor echter niet de bodem in, want door de vele bestrating stroomt het daaronder liggende afvoersysteem in. Meer neerslag betekent dus niet per se meer water in de bodem, terwijl we dat om de hitte tegen te gaan zo hard nodig is. In het tijdelijk bergen van regenwater in een systeem van stadsvegetatie ligt dan ook de ontwerpopgave voor een hittebestendige buitenruimte.
“In het tijdelijk bergen van regenwater in een systeem van stadsvegetatie ligt dan ook de ontwerpopgave voor een hittebestendige buitenruimte”
Schaduwrijke groene routes
Maar hoe zijn dit soort groene structuren voor hittebestendigheid in te passen in de huidige stadswijken? Het handboek ‘De hittebestendige stad CoolKit’ van de Hogeschool van Amsterdam en KuiperCompagnons geeft hier antwoord op met drie ontwerprichtlijnen. Zo stellen ze in het boek dat elke buurt een minimaal percentage groen moet hebben afhankelijk van de type wijk (vanaf 30%), om zo de verdampingscapaciteit te vergroten. Wisse zet hierbij overigens de kanttekening dat hiervoor wel een beter samenwerkend grondwatersysteem nodig is. Daarnaast is een minimaal percentage van 40% schaduw op belangrijke routes langs dagelijkse voorzieningen noodzakelijk om de stad voor iedereen toegankelijk te houden. Tenslotte, is voor de leefbaarheid van de stad een koele verblijfsplek op loopafstand van maximaal 300 meter van elke woning noodzakelijk.
Lees de handleiding ‘De hittebestendige stad CoolKit’ hier.
Lokaal systeem
Deze richtlijnen zouden wat mij betreft moeten worden opgenomen in het Bouwbesluit van de Stad. Ze zijn een goed startpunt om de lokale hitteproblematiek via stadsontwerp aan te pakken. In sommige wijken betekent dit zelfs een verdubbeling van vegetatie. Tegelijkertijd is en samenwerkend systeem met grondwater net zo belangrijk, anders krijgt al dat groen nooit genoeg water. De hitteopgave in de buitenruimte vraagt dan ook om een integrale aanpak.