,,De treden in het noodtrappenhuis kunnen echt niet worden gemaakt van die aluminium platen met gaten erin”, zegt Ulla Röttger gedecideerd. ,,Daar blijf ik met mijn hakken altijd in vastzitten.” Dan schatert ze het uit. Heel verstandig en pragmatisch van Ulla Röttger, CEO van de inmiddels wereldbekende afvalcentrale in Kopenhagen van Bjarke Ingels, met een skihelling op het dak en klimwanden aan de gevels. Zij zijn de hoofdpersonen van Making a Mountain, waarin zij zich ontpopt als de voorbeeldige opdrachtgever. Ze heeft minstens evenveel oog voor het belang van het ontwerp als voor het budget en vecht ervoor als een leeuwin. Onderwijl is ze altijd vlot gekleed en – sorry, het valt echt op – met in bijna elke scene een andere kekke bril op.
Making a Mountain is maar één van de films die dit jaar op de twaalfde editie van het Architecture Film Festival Rotterdam (7 – 10 oktober) worden vertoond waarin vrouwen een belangrijke rol spelen. Laat ik het een neventhema noemen, naast het thema van het festival als geheel: Guilty Architecture. Dat gaat niet alleen over de impact van de bouw op klimaat en grondstoffen, maar zeker ook over de vaak innige verhouding tussen architectuur en politiek. ,,Wat is de rol van architecten in een samenleving waar de kloof tussen arm en rijk steeds groter wordt en de stad uitgroeit tot een investeringsobject? Hoe om te gaan met populistische leiders die traditionele waarden en klassieke bouwstijlen bepleiten als teken van nationale identiteit en zekerheid?”
Making a Mountain | Beeld: AFFR
Wat is de rol van architecten in een samenleving waar de kloof tussen arm en rijk steeds groter wordt en de stad uitgroeit tot een investeringsobject?
Neo-classicisme
Die voorliefde voor het (neo-)classicisime komt in een aantal film in verschillende gedaantes terug. Bijvoorbeeld Palaces for the People, een Duitse-Roemeense-Bulgaarse coproductie over vijf megalomane paleizen van communistische machthebbers in Sofia, Moskou, Boekarest, Berlijn en Belgrado. Trump volgt nu in hun voetsporen. Hij heeft onlangs per decreet bepaald dat overheidsgebouwen in deze ‘waardige’ stijl moet worden gebouwd. En het hoofd van de Amerikaanse bureau voor overheidsbouwopdrachten, zeg maar de Rijksbouwmeester, was meteen zijn baan kwijt.
Ook Prora is schuldige architectuur, een ideologie-in-steen. De film Inside Prora vertelt de wonderlijke geschiedenis van deze megalomane vakantiekolonie op het Duitse eiland Rügen, waarmee Hitler de arbeiders van het Derde Rijk had willen verblijden. Hij kreeg het niet af, de communisten die het na de oorlog van de nazi’s overnamen ook niet, de projectontwikkelaars die het daarna overnamen ook niet. Het staat er nog steeds. Toen ik er was haalden we een stuk versgerookte heilbot bij een man die in het bos bij het strand met zijn oven stond. Met vis, een homp brood en een flesje bier keken we in stille verbazing naar dit monument van schuldige architectuur.
Where to with History? | Beeld: AFFR
Ook de film Where to with History?, waar het AFFR ook een debat aan wijdt, behandelt de vraag hoe politieke stromingen zich gebouwen toe-eigenen. In Dresden is decennia na de oorlog de Frauenkirche minutieus gereconstrueerd. Nu is de kerk, en het plein eromheen met allemaal pastelkeurige replica’s van gebouwen die er nooit hebben gestaan, een brandpunt geworden van nieuw-rechts. Voor hen is de kerk een symbool van een betere tijd, een rein verleden. ‘Wir sind das Volk!’ horen we scanderen. ‘Wir sind das Volk!’
Staatsmodernisme
Gelukkig kan het ook anders, blijkt uit de film Aalto. Voor het grootste deel van zijn carrière werd het modernisme van Alvar Aalto en zijn eerste vrouw Aino, uitgedrukt in architectuur én gebruiksvoorwerpen, juist omarmd als een verbeelding van de Finse identiteit. Toen aan het einde van zijn leven de glans er een beetje af was, en jongere architecten voor het voetlicht kwamen, is Alvar Aalto verbitterd en aan de drank geraakt. Maar hij en Aino hebben een onuitwisbare stempel gedrukt, in eigen land en ver daarbuiten, die de Aalto Foundation nog steeds levend houdt.
Aalto | Beeld: AFFR
De film omschrijft Aino als ‘the quintessential modern woman’: moeder, architect, ontwerper. Aino en Alvar waren ook een van de weinige echtparen in de moderne beweging. Maar toch vond Alvar, de eeuwige bohemien en rokkenjager, dat zij primair voor hem en de kinderen moest zorgen. Haar werk kwam op de tweede plek. In de film worden brieven van hen aan elkaar voorgelezen waaruit te zien is dat Aino met al haar talenten toch tot aan haar dood in 1949 aan haar man ondergeschikt bleef.
In Jozi Gold maken we kennis met een moedige vrouw die het juist tegen de staat opneemt. De Zuidafrikaanse Mariette Liefferink strijdt onvermoeibaar tegen de ernstige vervuiling van land en water die de mijnbouw veroorzaakt. Met haar wufte kleding, uitbundige sieraden en stilettohaken – en toch ook relevant, haar lelieblanke huid en haar piepstemmetje – bestookt ze de autoriteiten en leidt ze Toxic Tours om de wandaden van de mijnbouwers te laten zien. Juist haar onwaarschijnlijke verschijning draagt bij aan je bewondering voor deze heldin. “Ik ben geen intellectuele reus”, zegt ze, ,,maar ik kan wel dingen goed onthouden.” En ze laat niet af, ook al weet zij ook wel dat de Zuid-Afrikaanse politici heel nauw verbonden zijn, ook financieel, met de mijnbedrijven.
Budget en bezieling
De afvalcentrale in Kopenhagen –- is negen jaar in aanbouw geweest en heeft een half miljard kroner (66 miljoen euro) gekost. De directeur zal vast ook weleens tegengas hebben gegeven, maar wij zien vooral hoe ze zich sterk maakt voor de culturele waarde van deze icoon voor haar stad. Fantastisch dat het gelukt is zo’n fantasierijk idee te realiseren, dat Ingels met zijn bekende welbespraaktheid omschrijft als “a pragmatic manifestation of a utopian idea of the city as a human-made ecosystem”. Tegelijk word ik er ook een beetje ongemakkelijk van: al draag ik de architectuur nóg zo’n goed hart toe, en al weet ik dat iets maken wat nog nooit vertoond is duurder is dan same old same old, ik ga me toch afvragen waar de grens ligt tussen budget en bezieling. En dan nóg hebben ze de rookringen die de schoorsteen zou uitstoten, moeten wegbezuinigen.
Deze en vele andere architectuurfilms worden vertoond op het AFFR 2020 van 7 tot 11 oktober. Bezoek de website voor meer informatie.