De stad schreeuwt om meer stedelijk groen, meer publieke ruimte en minder binnenstedelijk (auto)verkeer. Dit debat is dankzij de huidige pandemie in een stroomversnelling gekomen. De potentie van een nieuw stedelijk daklandschap is torenhoog. De futuristische stadsbeelden van Fritz Lang’s Metropolis uit 1927 ogen plots minder utopisch, de psychedelische groene ontwerpen van Friedensreich Hundertwasser voelen eigentijds aan en Stefano Boeri’s verticale tuinconcept heeft concurrentie. De dakenrevolutie is (eindelijk) nabij!
In het weekend van 4 september 2020 vond de vijfde editie van het dakfestival ROEF plaats. Wij waren erbij. Het festival toonde de verschuiving van dak naar daklandschap bij het ‘grote’ publiek. Slechts 2% van het aanwezige daklandschap is momenteel in gebruik, waarvan maar 1% van de platte daken begroeid is. Terwijl de druk op de publieke ruimte in steden steeds verder toeneemt. Dat het dakoppervlak een antwoord biedt op eigentijdse stedelijke problemen wordt aangetoond tijdens het Stadsleven X ROEF symposium. Tracy Metz bracht enkele dakenpioniers samen die de ongekende hoogtes van het Nederlandse daklandschap etaleerden. Want deze ‘vijfde gevel’ is vaak nog onontgonnen gebied. Het benutten van dit ongekende terrein levert kansen voor klimaatadaptatie, betere luchtkwaliteit, biodiversiteit, duurzame energie én het ontvluchten van de stedelijke drukte.
Want deze ‘vijfde gevel’ is vaak nog onontgonnen gebied
Dakenrevolutie
Groene daken zijn niets nieuws. Zo waren de Babyloniërs de dakenrevolutie allang voor. De hangende tuinen van Babylon, uit de 4e eeuw v.C., boden schaduw en afkoeling voor mens en gebouw. De Noorse Vikingen bedekten hun langhuizen met lokale vegetatie om te zorgen voor betere isolatie tegen de strenge winters. Een soort klimaatadaptie avant la lettre. Toch duurt het tot de 20ste eeuw voordat groene daken een gangbaar feit worden. Het is een groeiende trend binnen Europa. Steeds vaker wordt het nut, maar ook de urgentie van een bruikbaar dak ingezien. Zeker voor landen als Nederland waar de gevaren van klimaatverandering steeds voelbaarder worden. Nu wordt verwacht dat de Nederlandse steden zichzelf gaan inrichten als een spons, en daken bieden hier een oplossing voor.
De vooruitzichten dat steden tegen 2050 met immense bevolkingsgroei kampen tonen aan dat de nood aan een dakenrevolutie hoog is. Omdat we niet kunnen blijven bijbouwen, gaan we de hoogte in en moeten we deze nieuwgewonnen vlakte leren ontginnen.
Dakenpioniers Rotterdam
De statistieken liegen niet. Nederland beschikt over een immens (onbenut) platte daklandschap: 400 km2 of 400 miljoen m2 om exact te zijn. Rotterdam, de wederopbouwstad bij uitstek, telt de meeste platte daken van Nederland. De stad beschikt over 18,5 miljoen m2 plat dak dat smeekt om invulling. Vanzelfsprekend zijn de pioniers dan ook hoofdzakelijk hier te vinden. De Rotterdammers zijn progressiever dan de collega’s in Amsterdam. Collectieven als Rotterdamse Dakendagen en Dakdorpen kleuren de Rotterdamse skyline geleidelijk aan groener. Ze maken een omvangrijk publiek warm voor het enorme potentieel boven onze hoofden. De mooie plaatjes van de geveltuin en exotische planten op dakterrassen, ofwel ‘groene porno’, wordt achterwege gelaten. Dat doen ze door te pionieren met nieuwe woonvormen, luchtverbindingen en voedselproductie op daken. Een belangrijk punt is hier dat niet het groen, maar het gebruik van het daklandschap voorop staat. Een belangrijke shift in gedachten, want eerst was een zwart dak met een groen laagje al vooruitstrevend.
-
Tiny house op het dak | Beeld: Kevin Westerveld -
Dakdorpen Rotterdam | Beeld: Walden Studio
De Rotterdamse Dakendagen dragen daaraan bij door mensen te inspireren en nieuwe daken te ontginnen. Het dak vervult volgens Léon van Geest (Rotterdamse Dakendagen) niet alleen een maatschappelijke functie, maar kan ook bijdragen bij het verminderen van stedelijke milieuproblemen: “Je kunt daken beplanten voor meer biodiversiteit of beplakken met zonnepanelen. Door klimaatverandering gaat het steeds heviger regenen en dat water kunnen we niet allemaal kwijt in de steden. Als je daken gebruikt om het water op te slaan, kun je wateroverlast voorkomen. (…) We moeten ons nu eerst afvragen wat een gebouw nodig heeft om mensen naar het dak te trekken.”
Tijdelijke interventies, als de trap The Stairs to Kriterion van MVRDV uit 2016, zorgen ervoor dat mensen hun perspectief op het daklandschap veranderen. Dakdorpen heeft een gelijkaardige ideologie. Laurens van der Wal onderzoekt samen met een team van architecten en onderzoekers of het mogelijk is om op daken te wonen. Momenteel is het collectief bezig met een onderzoeksproject naar de realisatie van een test-dakdorp. Helaas sluit de bestaande regelgeving (nog) niet aan bij de wensen en ideeën van deze dakpioniers. De technische, financiële en juridische aspecten remmen de dakenrevolutie af. “Je kunt niet zomaar op een dak gaan wonen, want gebouwen hebben een maximale bouwhoogte die is vastgesteld door de gemeente. Wil je er iets op zetten, dan moet het bestemmingsplan worden aangepast. Daarnaast moet je rekening houden met de draagkracht van het dak en heb je te maken met eigenaren, verhuurders en gebruikers van een pand”, aldus Laurens van der Wal.
Helaas sluit de bestaande regelgeving (nog) niet aan bij de wensen en ideeën van deze dakpioniers
-
Het dakbos op het Depot van MVRDV | Foto: Ossip van Duivenbode
Dakenpioniers Amsterdam
Ook Amsterdam kent een hallucinante hoeveelheid plat dak. De hoofdstad beschikt over 12 km2 of 12 miljoen m2 aan vlakke daken. Ruim 25 keer het oppervlak van het Vondelpark. Maar wethouder Laurens Ivens heeft nog veel werk te verzetten als hij Rotterdam wil bijbenen, want nog geen 3% van de daken is vergroend. Organisaties als Dakdokters, Rooftop Revolution, Buro Harro en MOSS (Makers of Sustainable Spaces) zetten de omverwerping van het zwarte dak kracht bij.
Dakdokters is sinds 2010 dé pionierende partij in Nederland. Met een multidisciplinair team maken ze van ieder zwart dak een groene long. Ze streven ernaar om steden gezond (en regenbestendig) te maken. Rooftop Revolution bekroonde tijdens ROEF het dakbos van MVRDV op het depotgebouw van het Boijmans van Beuningen museum met de Rooftop Award 2020. De prijs werd MVRDV toegekend vanwege de publieke functie die het dakbos op het kunstdepot zal vervullen. De enthousiastelingen van Rooftop Revolution hanteren het grootste braakliggende terrein, de platte daken, als onderzoeksgebied voor hun revolutie. Ze adviseren particulieren hoe ze hun dak kunnen verduurzamen en zetten pilots op in gemeenten als Rotterdam en Amsterdam.
-
Dakpark Vivaldistraat in Amsterdam | Beeld: Dakdokters
Daktoekomst
Ondanks al deze vooruitstrevende initiatieven laat de dakenrevolutie op zich wachten. Waarom toch? Dat komt voornamelijk door de doodgereguleerde Nederlandse planningsaard. De bestaande regelgeving sluit niet aan bij pioniers met vernieuwende plannen. Daarnaast zijn dakconstructies vaak niet gemaakt voor intensief gebruik, waardoor het duur is om een bestaand dak te veranderen in een nieuw daklandschap. In Rotterdam is daarom een onderzoek gestart waarin alle daken en de onderliggende constructie in kaart worden gebracht. Ook het RIVM erkent inmiddels het nut van platte daken als een groen- of waterdak. Daarom creëerde het een GIS kaart van het aanwezige daklandschap. Een interactieve dakenmap of bestemmingsplan van daken kan de potentie van het dakenlandschap verder aantonen.
Nu zijn daklandschappen vaak nog private investeringen die alleen toegankelijk zijn voor de desbetreffende bewoners. Een gemiste kans in onze ogen, want het urbane daklandschap heeft de de potentie om een plek te worden voor iedereen. Dit is dan ook gelijk de tekortkoming van een festival als ROEF. Het gemiddelde yuppenpubliek krijgt een weekend lang toegang tot een privaat daklandschap, waarbij het de viering van het dak voor luxe levensstijlen en exclusiviteit in stand blijft. Een festival als ROEF draagt bij aan een nieuw perspectief, maar niet aan het ontginnen van nieuw daklandschap. En dat is juist nu hard nodig.
De dakpioniers zijn de afgelopen tijd vooral druk geweest met vechten, experimenteren en doen. Hopelijk werpt het zijn vruchten af en komt de grotere massa in beweging, zodat een steeds groter daklandschap toegankelijk wordt voor iedereen en niet alleen voor de happy few. De inclusieve stad van de toekomst ligt op achthoog!